Πώς ο Στάλιν και ο Λυσένκο χρεωκόπησαν τη σοβιετική επιστήμη

Trofim Denisovich Lysenko (1898 – 1976)

Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης

Ο Λυσένκο αποτελούσε την πιο σεβαστή φυσιογνωμία της σοβιετικής επιστήμης για περισσότερα από 20 χρόνια. Ο αναγνωρισμένος βιολόγος είχε την άμεση υποστήριξη του Στάλιν και βραβεύτηκε με πολλούς τίτλους κατά τη διάρκεια της καριέρας του. Οι μέθοδοι που παρουσίασε εφαρμόστηκαν υποχρεωτικά σε όλη την έκταση της Ρωσίας, αλλά και στην Κίνα. Ήταν επίσης ψεύτης, απατεώνας και απολυταρχικός.

Παραποιώντας δεδομένα των ερευνών του, φιμώνοντας τους αντιπάλους του και ταυτίζοντας τα «ευρήματά» του με την μαρξιστική ιδεολογία, εφηύρε ψευδοεπιστημονικές θεωρίες που είχαν καταστροφικά αποτελέσματα στη γεωργία της χώρας, που ήδη υπέφερε από την κολεκτιβοποίηση του Στάλιν και τις αντιδράσεις των αγροτών σε αυτήν. Η ανάγκη για άμεση ανάπτυξη της γεωργικής καλλιέργειας ήταν επιτακτική.

Γεννήθηκε στην Ουκρανία το 1898 από χωρικούς γονείς, και έγινε γνωστός το 1928 με την επιτυχημένη μελέτη του στην εαρινοποίηση, μέθοδος ήδη γνωστή, και συγκεκριμένα στο πώς θα ωφελούσε πρακτικά η εφαρμογή της τη σοβιετική γεωργία. Αργότερα όμως, επηρεασμένος από τον Λαμάρκ και τον Μιχούριν, σχημάτισε τη λανθασμένη θεωρία ότι επίκτητα χαρακτηριστικά ενός φυτού, θα κληροδοτούνταν στους απογόνους του, ότι δηλαδή χαρακτηριστικά που αποκτούσαν οι γόνοι κατά τη διάρκεια της ζωής τους (όπως η τεχνητή εαρινοποίηση), θα περνούσαν στους απογόνους τους κληρονομικά. Απορρίπτοντας το έργο του Μέντελ και του Δαρβίνου ως «καπιταλιστική επιστήμη», υποσχέθηκε (μέσα από τις σελίδες της Pravda) ότι «θα μετέτρεπε τα γυμνά χωράφια γύρω από τον Καύκασο πράσινα τον χειμώνα, θα έσωζε τα ζώα από ασιτία και θα επέτρεπε στους Τούρκους αγρότες να επιβιώσουν τους χειμώνες χωρίς φόβο για το αύριο», αλλά και ότι «θα καθιστούσε τα μπιζέλια καλλιεργήσιμα εν μέσω του χειμώνα». [1]

Σε ομιλίες του και παρουσιάσεις της έρευνάς του έλεγε ότι η θεωρία του συμβάδιζε με τον μαρξισμό, καθώς οι φυτεμένοι καρποί δεν θα συμπεριφέρονταν ανταγωνιστικά για την απορρόφηση των πεπερασμένων πόρων που υπήρχαν στο περιβάλλον τους, αλλά θα συνεργάζονταν όπως οι εργάτες, που ανήκουν στην ίδια τάξη. Σε μια από τις ομιλίες του, το 1935, παρομοίωσε τους αντιπάλους του με τους αγρότες που αντιδρούσαν στην κολεκτιβοποίηση, λέγοντας ότι με το να αντιπαρατίθενται στις θεωρίες του, οι παραδοσιακοί γενετιστές απομακρύνονταν από τον μαρξισμό και αποτελούσαν ‘εχθρούς του λαού’. Λέγεται ότι ο Στάλιν, που ήταν παρών στο ακροατήριο, ήταν ο πρώτος που σηκώθηκε όρθιος και, χειροκροτώντας, τον συνέχαρη. Είτε το περιστατικό αυτό είναι γεγονός είτε όχι, από τότε και στο εξής ο Λυσένκο είχε το ελεύθερο να διατυμπανίζει τις θεωρίες του και να φιμώνει τους επικριτές του. Όποιος επιστήμονας επέσυρε την προσοχή στα σφάλματα των ανεδαφικών συμπερασμάτων του Λυσένκο, έπεφτε πλέον θύμα της τιμωρίας του Στάλιν.

Ο Νικολάι Βαβίλοφ, μέχρι τότε αναγνωρισμένος γενετιστής και γνωστός παγκοσμίως, κατηγορεί τον Λυσένκο ως “απατεώνα που κοροϊδεύει τον κόσμο” [2]. Ο Στάλιν απαντάει με σύλληψη του Βαβίλοφ, με την κατηγορία της υπονόμευσης των σοσιαλιστικών μεταρρυθμίσεων στη ρωσική γεωργία, το 1940, ο οποίος πεθαίνει στη φυλακή λόγω κακών συνθηκών διαβίωσης το 1943 [3]. Οι διώξεις οδήγησαν σε απολύσεις, συλλήψεις (ακόμα και χωρίς ένταλμα),  εξορίες, ακόμα και εκτελέσεις. Από το 1934 μέχρι το 1940, με τη νουθεσία του Λυσένκο και την άδεια του Στάλιν, πολλοί γενετιστές εκτελέστηκαν (όπως οι  Isaak Agol, Solomon Levit, Grigorii Levitskii, Georgii Karpechenko και Georgii Nadson), εξαφανίστηκαν, ή στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας. Ορισμένοι πέθαναν από ανεξήγητες αιτίες.

Ο Λυσένκο αποκαλούσε τις θεωρίες του Μέντελ «καπιταλιστική επιστήμη» και έλεγε ότι το γονίδιο είναι μια μεταφυσική οντότητα που δεν μπορεί να έχει πραγματική ύπαρξη διότι του αποδίδονται ιδιότητες που κανένα μέρος ενός ζωντανού συστήματος δεν διαθέτει.

Ο Λυσένκο αποκαλούσε τις θεωρίες του Μέντελ «καπιταλιστική επιστήμη» και έλεγε ότι το γονίδιο είναι μια μεταφυσική οντότητα που δεν μπορεί να έχει πραγματική ύπαρξη διότι του αποδίδονται ιδιότητες που κανένα μέρος ενός ζωντανού συστήματος δεν διαθέτει.

Οι υποσχέσεις του Λυσένκο φυσικά δεν επαληθεύτηκαν στην πράξη. Κανένα μπιζέλι δεν ευδοκίμησε το χειμώνα και οι σπόροι που οι Κινέζοι του Μάο Τσετούνγκ έσπερναν σε πολύ κοντινή απόσταση μεταξύ τους (όπως όριζε ο Λυσένκο) δεν συνεργάζονταν σαν συνδικαλισμένοι εργάτες, αλλά ατροφούσαν καθώς ανταγωνίζονταν για τους περιορισμένους πόρους που είχαν στη διάθεσή τους. Αυτό δεν πτόησε ούτε τα ΜΜΕ ούτε την κυβέρνηση. Ο Στάλιν χρειαζόταν έναν χωρικό-ήρωα και παρουσίασε τον Λυσένκο σαν υπόδειγμα αυτοδημιούργητου σοβιετικού, τα ταλέντα του οποίου αναπτύχθηκαν και αξιοποιήθηκαν από την Επανάσταση. Τα ΜΜΕ ακολούθησαν, δημιουργώντας μια εικόνα «ξυπόλυτου επιστήμονα». Το 1948 η Ακαδημία Γεωργικών Επιστημών «Β.Ι. Λένιν» ανακοινώνει στη σύνοδό της ότι από τότε και μετά, ο Λυσενκοϊσμός θα διδασκόταν ως η «μόνη σωστή θεωρία». Ταυτόχρονα, ο ίδιος ο Λυσένκο απέκτησε υπουργική άδεια να απομακρύνει από θέσεις επιρροής τους αντιπάλους του και να τοποθετεί οπαδούς του [4]. Σοβιετικοί επιστήμονες αναγκάστηκαν να αποποιηθούν οποιεσδήποτε μελέτες τους αντιτίθεντο στον Λυσενκοϊσμό. Ο δογματισμός του Στάλιν οδήγησε τη σοβιετική επιστήμη σε έναν νέο μεσαίωνα, με την πυρά που στο παρελθόν είχε κάψει τον Τζορντάνο Μπρούνο να αντικαθίσταται από τους πάγους της Σιβηρίας, όπου στέλνονταν οι βιολόγοι και οι γενετιστές που τολμούσαν να αποκαλύψουν τα ψέματα του Λυσένκο [5].

Η σοβιετική προπαγανδιστική μηχανή δημιούργησε μια προσωπολατρεία γύρω από τον Λυσένκο, υπερβάλλοντας τις επιτυχίες του και αποφεύγοντας αναφορές σε αποτυχίες του. Προβάλλονταν ψεύτικα ερευνητικά δεδομένα από επιστήμονες που ήθελαν την εύνοια του Λυσένκο και θάβονταν οποιαδήποτε θεωρία ερχόταν σε σύγκρουση με τη δική του. Αντί για ελεγχόμενα πειράματα, ο Λυσένκο υποστήριζε ότι η μέθοδός του θα αύξαινε την παραγωγή σιταριού κατά 15% βασιζόμενος μόνο σε ερωτηματολόγια αγροτών! [6]

Παρά τις συνεχείς αποτυχίες του (όπως η αποτυχημένη του εκτενής αναδάσωση), ο Λυσένκο παρέμεινε στην ηγεσία της βιολογίας μέχρι και μετά το θάνατο του Στάλιν, το 1953. Η «αποσταλινοποίηση» όμως που επιδίωξε ο Χρούστσεφ, μείωσε την επιρροή του και σιγά-σιγά άρχισαν να εμφανίζονται επικριτές. Μέχρι που το 1964, ο Αντρέι Ζαχάροφ δήλωσε κατά τη διάρκεια της Γενικής Συγκλήτου της Ακαδημίας Επιστημών:

 «Ο Λυσένκο είναι υπεύθυνος  για τη ντροπιαστική οπισθοδρόμηση της σοβιετικής βιολογίας και ειδικότερα της γενετικής, τη διάδοση  ψευδοεπιστημονικών απόψεων, για τυχοδιωκτισμό, εξευτελισμό της εκπαίδευσης, και για τη δυσφήμηση, απόλυση, σύλληψη, ακόμη και τον θάνατο πολλών γνήσιων επιστημόνων.»

Πολύ σύντομα οι επικρίσεις συσσωρεύτηκαν, και ο Λυσένκο έχασε την προεδρία του Ινστιτούτου Γενετικής (το οποίο εν συνεχεία διαλύθηκε), και άρθηκε και επίσημα, από τον Χρούστσεφ, το απρόσβλητό του στην κριτική. Έτσι, έχασε κάθε ίχνος κύρους που είχε κερδίσει στη διάρκεια της καριέρας του.

Ο Λυσένκο επί το έργον.

Το έργο του βρήκε απήχηση και στην κομμουνιστική Κίνα, όπου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι μέθοδοί του ακολουθήθηκαν με την εντολή του Μάο, αναγκάζοντας τους αγρότες να σπέρνουν σε πολύ κοντινή απόσταση για καλύτερη αξιοποίηση του χώρου και πολύ βαθιά στο έδαφος για να αποκτήσουν τα φυτά πιο βαθιές ρίζες. Επίσης απαγορεύτηκε να χρησιμοποιηθούν λιπάσματα και μεγάλες εκτάσεις αφέθηκαν σε αγρανάπαυση. Οι καταστροφικές συνέπειες που ακολούθησαν, με τα υπολογιζόμενα θύματα του λιμού 1958-1963 να φτάνουν τα 27 εκατομμύρια, θεωρείται ότι ήταν συνδυασμός κακών καιρικών συνθηκών, επιδεινωμένες από τις θεωρίες του Λυσένκο [7].

Αν και οι ιστορικοί διαφωνούν για την έκταση της ευθύνης του Λυσένκο ως προς την μείωση της αγροτικής παραγωγής και της επιδείνωσης λιμών μέσα και έξω από τη σοβιετική Ρωσία, ο Λυσενκοϊσμός καθυστέρησε την πρόοδο της γενετικής και της βιολογίας, στερώντας από την παγκόσμια επιστημονική γραφή πραγματικούς επιστήμονες όπως ο Βαβίλοφ, και ήταν υπεύθυνος για το κυνήγι μαγισσών που εξαπέλυσε ο Στάλιν στο όνομά του.

Στο τεύχος 1 του 2003 της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης», επίσημο όργανο της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΕ, ο Λυσένκο παρουσιάζεται σαν «ένας από τους πιο σημαντικούς βιολόγους-αγρονόμους ερευνητές της εποχής του» και αναφέρεται ότι «οι απόψεις του ήταν πολύ πιο μπροστά σε σχέση με τα επικρατούντα επιστημονικά πρότυπα της εποχής του.» Ο συγγραφέας μάλιστα προσπαθεί να αποδώσει σε αυτόν την ανακάλυψη της εαρινοποίησης, μια μέθοδο που χρησιμοποιούσαν στη Ρωσία και αλλού από το 19^ο αιώνα (ο Λυσένκο απλά την επένδυσε με μαρξιστικό ιδεολογισμό οδηγώντας την σε αδιέξοδο, μέχρι που μετά τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε ο ίδιος την ανέφερε πια).

Πηγές:

[1] David Joravsky – “The Lysenko Affair”

[2] Nils  Roll- Hansen  « The Lysenko Effekt – The Politics of Science »

[3] Louise Lyle, University of Sheffield

[4] Νίκος Μπελογιάννης, Αγγελική Κώττη – “Σταλινισμός: Η τέταρτη μονοθεϊστική θρησκεία”

[5] http://en.wikipedia.org/wiki/Lysenkoism

[6] http://alphahistory.com/chineserevolution/great-chinese-famine/

K. Lee Lerner – The Disastrous Effects of Lysenkoism on Soviet Agriculture

Z Medvedev – “Rise And Fall of T.D. Lysenko”

http://www.bookrags.com/research/lysenkoism-wog/

https://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=177156

Πηγή http://eranistis.net